[CU-MOOC] หลักการพื้นฐานทางกฎหมายทั่วไป - บทที่ 7: ประเภทของกฎหมาย

 

สรุปเรื่อง ประเภทของกฎหมาย โดยเน้นการแบ่งแยกตามหลักเกณฑ์ต่าง ๆ ระหว่าง กฎหมายเอกชน และ กฎหมายมหาชน ซึ่งมีรายละเอียดที่น่าสนใจดังนี้ครับ:

1. หลักเกณฑ์ในการพิจารณาแบ่งประเภทกฎหมาย

การจะดูว่าเป็นกฎหมายเอกชนหรือมหาชน สามารถพิจารณาได้จาก 4 เกณฑ์หลัก:

• เกณฑ์องค์กร: หากเป็นการตกลงกันระหว่าง เอกชนกับเอกชน มักเป็นกฎหมายเอกชน แต่หากฝ่ายใดฝ่ายหนึ่งเป็น รัฐหรือหน่วยงานของรัฐ (เช่น รัฐส่วนกลางกับท้องถิ่น) จะเป็นกฎหมายมหาชน.
• เกณฑ์วัตถุประสงค์: กฎหมายเอกชนมุ่งเน้น ประโยชน์ส่วนตัวหรือการแสวงหากำไร ส่วนกฎหมายมหาชนมุ่งเน้น ประโยชน์สาธารณะ เช่น การเวนคืนที่ดินเพื่อสร้างถนน.
• เกณฑ์การก่อนิติสัมพันธ์:
  • กฎหมายเอกชน: อยู่บนพื้นฐานของ ความเสมอภาคและเสรีภาพในการทำสัญญา คู่สัญญามีอิสระที่จะตกลงเนื้อหาหรือราคาอย่างไรก็ได้.
  • กฎหมายมหาชน: รัฐมี อำนาจเหนือกว่า และสามารถใช้อำนาจบังคับได้ฝ่ายเดียว (Unilateral) เช่น การออกกฎหมายเวนคืนที่ดิน.
• เกณฑ์การยกเว้นกฎหมาย:
  • กฎหมายเอกชน: ยึดหลักเสรีภาพ คู่สัญญาสามารถ ตกลงยกเว้นบทบัญญัติของกฎหมายได้ หากกฎหมายนั้นไม่เกี่ยวกับความสงบเรียบร้อยหรือศีลธรรมอันดี (ตาม ป.พ.พ. มาตรา 151).
  • กฎหมายมหาชน: ไม่สามารถตกลงยกเว้นได้ หากกฎหมายกำหนดไว้อย่างไรต้องเป็นไปตามนั้น เช่น ระยะเวลาการห้ามดำรงตำแหน่งทางการเมือง.

2. ข้อจำกัดและกรณีพิเศษในการแบ่งแยก

ในบางสถานการณ์ สถานะขององค์กรอาจไม่ได้เป็นตัวกำหนดประเภทกฎหมายเสมอไป:

• รัฐยอมตนเป็นเอกชน: เมื่อรัฐสละอำนาจพิเศษมาทำกิจกรรมเหมือนเอกชน เช่น การซื้อโต๊ะเก้าอี้ จะถือว่าอยู่ภายใต้กฎหมายเอกชนและขึ้นศาลยุติธรรม.
• เอกชนที่มีสถานะเสมือนรัฐ: องค์กรวิชาชีพ เช่น แพทยสภา หรือสภาทนายความ แม้ไม่ใช่หน่วยงานรัฐ แต่มีอำนาจตามกฎหมายในการควบคุมวิชาชีพ (เช่น ออกใบอนุญาต) จึงถือว่ามีสถานะเสมือนรัฐในกรณีพิพาท และต้องขึ้นศาลปกครอง.

3. ประโยชน์ของการแบ่งประเภทกฎหมาย

การแบ่งประเภทช่วยให้ทราบถึงความแตกต่างในทางปฏิบัติ 3 ด้านสำคัญ:

• เขตอำนาจศาล: กฎหมายมหาชนขึ้น ศาลรัฐธรรมนูญหรือศาลปกครอง ส่วนกฎหมายเอกชนขึ้น ศาลยุติธรรม.
• หลักกฎหมายสารบัญญัติ: เช่น ในกฎหมายมหาชน รัฐอาจมีอำนาจ แก้ไขสัญญาฝ่ายเดียว เพื่อประโยชน์สาธารณะได้ (แต่ต้องเยียวยาเอกชน) ซึ่งต่างจากกฎหมายเอกชนที่ต้องเป็นไปตามสัญญาเดิม.
• หลักกฎหมายวิธีสบัญญัติ: กฎหมายเอกชนใช้ ระบบกล่าวหา (ใครอ้างคนนั้นต้องนำสืบ) แต่กฎหมายมหาชนใช้ ระบบไต่สวน โดยศาลจะเป็นผู้ค้นหาความจริงเอง เพราะพยานหลักฐานส่วนใหญ่อยู่ในมือรัฐ.

4. การแบ่งสาขาย่อยและประเด็น "กฎหมายอาญา"

• กฎหมายเอกชน: ประกอบด้วย กฎหมายแพ่ง กฎหมายพาณิชย์ กฎหมายเกษตร เป็นต้น.
• กฎหมายมหาชน: ประกอบด้วย กฎหมายรัฐธรรมนูญ กฎหมายปกครอง กฎหมายการคลังและภาษีอากร.
• ข้อสังเกตเรื่องกฎหมายอาญา: แม้ในระดับมัธยมอาจสอนว่าเป็นกฎหมายมหาชน แต่ในระดับมหาวิทยาลัยส่วนใหญ่จัดว่า กฎหมายอาญาในประเทศไทยเป็นกฎหมายเอกชน เนื่องจากคู่กรณีหลักคือเอกชนกับเอกชน โดยมีรัฐเข้ามาเป็นผู้ระงับข้อพิพาทและพิจารณาคดีในศาลยุติธรรม.